خلاقیت و هوش مصنوعی، آیا هوش مصنوعی خلاقیت دارد؟

خلاقیت انسان و خلاقیت هوش مصنوعی: آیا ماشین‌ها واقعاً می‌توانند خلاق باشند؟

خلاقیت و هوش مصنوعی! مسئله این است! در دنیای امروز، تکنولوژی و هوش مصنوعی با سرعتی حیرت‌آور در حال پیشرفت است. از راننده‌های خودکار تا دستیارهای شخصی مبتنی بر هوش مصنوعی! این فناوری‌ها به بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی ما تبدیل خواهند شد. انگار همین دیروز بود که کلمه اینترنت و گوشی موبایل وجود نداشت. اینستاگرامی در کار نبود و مسیریابی از روی نقشه کاغذی انجام می­ شد. برای خرید آثار هنری باید به گالری­ ها می­رفتیم و شخص هنرمند معنا و احترام خاصی داشت.

به هر روی این جهانی است که امروزه با آن مواجهیم. هوش مصنوعی فراگیر شده است و در چند ثانیه می­تواند آثار هنری خیره ­کننده تولید کند! بد نیست کمی به مقایسه‌ی خلاقیت انسان با خلاقیت هوش مصنوعی بپردازیم تا شاید از این طریق بتوانیم راهی برگشاییم! با حالتی ناتوان از انکار توانایی ماشین برای تولید هنر بهتر است بپرسیم آیا هوش مصنوعی می‌تواند به سطحی از خلاقیت دست یابد که با خلاقیت انسان رقابت کند یا حتی جای آن را بگیرد؟ آیا یک ماشین می‌تواند هنرمند باشد؟ یا خلاقیت چیزی است که تنها انسان‌ها قادر به تجربه و ارائه‌ی آن هستند؟

خلاقیت چیست؟ و چرا اهمیت دارد؟

برای اینکه بتوانیم این موضوع را بررسی کنیم، ابتدا باید بدانیم که خلاقیت چیست. به طور ساده و از نظر من، خلاقیت توانایی تولید ایده‌ها و امکان­ های جدید و متفاوت است. این ایده­ ها و امکان­ ها همواره ریشه در ایده­ ها و امکان­ های گذشته دارند که از خلال یک تجربه شخص محور بروز پیدا می­کنند. این توانایی می‌تواند در هنر، علم، تکنولوژی یا حتی زندگی روزمره ظاهر شود. به بیان ساده ­تر، خلاقیت ترکیبی از دانسته ­های قبلی است که به صورت تصادفی و در مواجهه با یک وضعیت جدید، یک ترکیب جدید خلق می­ کنند. این ترکیب جدید می­تواند به یک نقاشی، یک شعر و یا به یک مجسمه ختم شود.

به بیان ساده تر درون ذهن ما انسان­ ها در مقابل پدیده­ های بیرونی پردازشی اتفاق می­افتد که منجر به بروز خلاقیت برای حل مسائل یا بیان احساسات درونی می­شود. این خلاقیت در طی تاریخ به ما امکان داده است تا دنیا را از زوایای جدید ببینیم، مشکلات پیچیده را حل کنیم و گاهاً هنرهای زیبا و معنادار خلق کنیم.

در حقیقت این خلاقیت و توان ایجاد امکان جدید بوده است که باعث شده تا ما هزاران سال دوام بیاوریم! به عنوان مثال شخصی در زمان رکود اقتصادی، شیوه ای نوین برای بازاریابی خلق می کند. یک نفر در مقابل در مقابل ستم جامعه به طنز شعری تولید می کند. یک نفر تمام احساساتش را کتاب می کند. یک نفر برای حرکت دادن چیزی چرخ تولید میکند.

آنچه که باید در نسبت با آن آگاه باشیم این است که خلاقیت یک مفهوم انباشتی است. به این معنا که انسان نمی توان دفعتاً یا یک شبه چیزی خلق کند. آن چیزی که خلق می شود همیشه ریشه در دانسته ها و تجربیات قبلی دارد. مطالعه مسیر خلق فلسفه، علم، دانش، زبان، ابزار، تکنولوژی و… همگی نشان میدهند که خلاقیت اگرچه یک شبه شناخته می شود اما یک شبه ساخته نمی شود. این مفهوم به ما کمک می کند تا بفهمیم ماشین ها چطور می توانند خلاق باشند!

آیا تصور می­ کردیم که هوش مصنوعی خلاقیت داشته باشد؟

احتمالا تا همین دهه قبل حتی کمپانی های رسانه ای هم تصور نمی­ کردند که هوش مصنوعی بتواند یک نقاشی از یک منظره زیبا را در چند ثانیه تولید کند. حتی در فیلم­ های تخیلی در حوزه هوش مصنوعی مانند ماتریکس هم بعضی از این امکان­ ها بسته بود. (اینکه تا چه حد فیلم­ هایی مثل ماتریکس و… الهام بخش این حوزه بوده ­اند را باید به طور مفصل بررسی کرد.) تنها موردی که می شناسم در یک بازی کامپیوتری که چند سال پیش عرضه شد و در رابطه با ارتباطات انسان با ماشین ­های هوشمند بود، قابلیت نقاشی و بیان احساسات توسط یک ربات در یک قسمت از بازی به تصویر کشیده شد.

به هر حال امروزه تصورات زیاد و عجیبی در رابطه با هوش مصنوعی شکل گرفته است. بیایید از خود بپرسیم! خود بنده با اینکه سال ها علاقه مند و پیگیر این اخبار بودم نمی دانستم که روزی هوش مصنوعی میتواند یک اثر هنری خلق کند! البته لازم است بدانیم روح هنر چیست! آيا چیزی که ماشین خلق می کند هم هنر خلاق است؟ آیا می توان معنایی در آن جستجو کرد؟ چه تفاوتی از اساس بین ذهن ما و ذهن ماشین وجود دارد؟

خلاقیت هوش مصنوعی: یک ابزار یا یک هنرمند؟

هوش مصنوعی، به ویژه در سال‌های اخیر، پیشرفت‌های چشمگیری داشته است. ماشین‌ها اکنون قادر به نوشتن شعر، ساخت موسیقی، خلق آثار هنری و حتی نوشتن مقالات علمی هستند. الگوریتم‌های یادگیری عمیق و شبکه‌های عصبی مصنوعی به ماشین‌ها این امکان را می‌دهند که از داده‌های بزرگ یاد بگیرند و نتایج جدید تولید کنند. اما آیا این‌ها به معنی خلاقیت است؟

ما عمدتاً زمانی که از این مقایسه صحبت میکنیم منظورمان مقایسه نتایج است! اما باید بدانیم که این فرآیند تولید هنر یا خلاقیت هم اهمیت دارد. در واقع همانگونه که ما انسان ها از گذشته و دانش انباشتی استفاده میکنیم و در مواجهه با یک وضعیت جدید یک چیز جدید تصادفی خلق می کنیم، ماشین ها هم دقیقا همین کار را می کنند! در واقع ماشین های هوش مصنوعی تقلیدی از ساختار مغز انسان هستند، با میلیاردها داده آموزش می بینند و در مواجهه با درخواستی که از آن ها می شود از میان میلیاردها داده یک ترکیب جدید بیرون می دهند!

این جملات تکان دهنده نشان می دهد که ماشین های هوش مصنوعی در حقیقت ساختاری بسیار شبییه به ساختار انسان ها دارند در عین حال محدودیت های ذهن انسانی را پشت سر گذاشته اند. ماشین ها سریع هستند، احساسات ندارند، خسته نمی شوند، اعصابشان خرد نمی شود، دعوای زناشویی روی انجام مسئولیت هایشان تأثیر نمی گذارد، مرگ را تجربه نمی کنند، نا امید نمی شوند و دائماً در حال یادگیری هستند!

ما انسان ها هزاران سال است که تصویری از یک اثر هنری داریم. از نظر ما هنر باید مترقی باشد. یعنی چیزی فراتر از دانش زندگی روزمره انسان ها باشد. ما فکر میکنیم هنر باید واقعیت یا یک احساس را نمایش دهد. به نظر ما هنرمند باید تجربیات فراوانی را از سر گذرانده باشد و برای خلق هنر درد کشیده باشد! این درست است که ما برای دردی که هنرمند کشیده است احترام قائلیم! به عقیده ما انسان ها هنر، بالاترین سطح خلاقیت است.

بسیار رایج است که به یک فوتبالیست خوش تکنیک، یک بازاریاب خوش صحبت یا یک مهندس خودرو لقب (هنرمند) می دهیم. امروز ماشین ها در بالاترین سطحی که ما انسان ها به عنوان خلاقیت می شناختیم ورود کرده اند و گوی سبقت را از اصیل ترین هنرمندهای تاریخ بشر نیز ربوده اند.

در حقیقت وقتی یک الگوریتم با داده های نقاشی های ونگوگ آموزش دیده است، می تواند اثری تصادفی بر پایه آن سبک تولید کند! خروجی ای که مشاهده می شود دقیقا یک نقاشی با سبک ونگوگ است. در مدت اخیر در فضای مجازی بسیار شاهد این امر بوده ایم! به عنوان مثال یک آهنگ شادمهر را با صدای هایده خواننده ۵۰ سال پیش ترکیب می کنند! فارغ از اینکه تقلید صدا یا مواردی این چنین چه ابعاد اخلاقی ای دارد باید از این فناوری احساس خطر کرد!

برخی معتقدند که چیزی برای ترسیدن وجود ندارد و هوش مصنوعی تنها ابزاری است که بر اساس الگوریتم‌ها و داده‌ها کار می‌کند. در واقع، ماشین‌ها نمی‌توانند چیزی فراتر از داده‌های ورودی خود خلق کنند. به عنوان مثال، یک مدل هوش مصنوعی ممکن است بتواند موسیقی کلاسیک را تجزیه و تحلیل کند و قطعات جدیدی بسازد که به سبک بتهوون باشد، اما آیا این به معنی خلاقیت است؟ یا تنها تقلیدی هوشمندانه از کارهای قبلی؟

من تا حدی با این دیدگاه موافقم! هوش مصنوعی دست کم تا جایی که خودش یادگیری را از داده هایی که به آن نداده اند را آغاز نکند چیز خطرناکی نیست! اما همین امروز که این متن را می نویسم مدیرعامل Open AI در یک سخنرانی گفت که فاز بعدی هوش مصنوعی یادگیری خودخواهانه از روی داده های جدید است. یعنی هوش مصنوعی می تواند استدلال کند و بفهمد که به عنوان مثال خودرو چیست! و لازم نیست مانند نسل اول هوش مصنوعی ها، تصویر میلیون ها ماشین را به آن نمایش دهیم تا بتواند ماشین را تشخیص دهد. آن زمان اگر تصویر ماشینی غیر از ماشین های درون پایگاه داده هوش مصنوعی دیده میشد نمی توانست آن را تشخیص دهد. اما حالا بازی عوض شده است!

خلاقیت و هوش مصنوعی: تقلید یا نوآوری؟

بیایید دوباره از خود بپرسیم! آیا خلاقیت یک مفهوم کاملاً انسانی است یا ماشین‌ها هم می‌توانند آن را تجربه کنند؟ بیایید دوباره از انسانیت خود دفاع کنیم! بسیاری معتقدند که خلاقیت نه تنها شامل تولید چیزهای جدید است، بلکه نیازمند تجربه‌های انسانی مانند احساسات، هوشیاری و حتی اشتباهات است. ماشین‌ها فاقد این تجربه‌ها هستند و بنابراین نمی‌توانند خلاق باشند. به عنوان مثال شاید از نظر ما همانطور که پیش تر اشاره کردیم هنری که زاییده درد و رنج و فکر و تخیل هنرمند نباشد هنر نیست! و ارزش بها دادن را ندارد.

اما اجازه دهید صادق باشیم! بسیاری از تولیدات هنری هوش مصنوعی به نوعی (زیبا) هم هستند! بسیاری از تصاویر خلق شده با دستورات متنی واقعاً به هزاران نفر مثل من اجازه داده است که بدون دست به قلم و رنگ شدن و خرید بوم نقاشی و… یک اثر هنری که در ذهنم بوده است را به تصویر بکشم! از قضا تصویر هم بسیار زیبا است! شاید شما هم تجربه مشابهی داشته اید! به هر روی نمی توانم بگویم که دقیقاً چه احساسی از این وضعیت دارم اما چیزی که می دانم این است که ما در آستانه یک تغییر بزرگ هستیم!

برخی از متخصصان تکنولوژی بر این باورند که هوش مصنوعی می‌تواند نوع جدیدی از خلاقیت را به وجود آورد. این نوع خلاقیت ممکن است متفاوت از خلاقیت انسانی باشد، اما هنوز هم می‌تواند ارزشمند باشد. به عنوان مثال، یک الگوریتم هوش مصنوعی می‌تواند ترکیباتی از داده‌های مختلف ایجاد کند که حتی به ذهن انسان‌ها هم خطور نکرده باشد. به بیان دیگر شاید این خلاقیت دقیقاً همان چیزی نیست که ما هم خلق می کنیم اما باز هم می تواند زیبا، ارزشمند و قابل تأمل باشد!

آینده‌ی خلاقیت: همکاری انسان و ماشین

اگرچه من به طور معمول فردی خوش بین نیستم اما شاید بهتر باشد به جای اینکه هوش مصنوعی را رقیبی برای خلاقیت انسانی بدانیم، آن را به عنوان یک همکار و همیار ببینیم. ماشین‌ها می‌توانند به انسان‌ها در خلق ایده‌های جدید کمک کنند، الگوهای پیچیده را تحلیل کنند و پیشنهادات جالبی ارائه دهند. این همکاری می‌تواند منجر به خلق آثاری شود که به تنهایی از توانایی انسان یا ماشین خارج است. به عنوان مثال، یک هنرمند می‌تواند از الگوریتم‌های هوش مصنوعی برای خلق آثار هنری استفاده کند. این آثار ممکن است ترکیبی از خلاقیت انسانی و پردازش هوشمندانه‌ی ماشین‌ها باشند. چنین همکاری‌هایی می‌توانند به نتایج شگفت‌انگیزی منجر شوند و مرزهای خلاقیت را به چالش بکشند. به هر روی لازم است تا گفتمان این موضوعات هر چه سریع تر در جامعه گسترش یابد تا ابعاد پنهان آن آشکارتر شود.

نتیجه‌گیری: خلاقیت انسان یا ماشین؟

معتقدم که در این زمینه بحث های بسیاری لازم است مطرح شود. ما در آستانه یک تغییر تکاملی هستیم و ضروری است برای آن آمادگی داشته باشیم. این تغییرات شاید با فاصله بیشتری به کشور ما ایران برسد اما ضروری است همپای جهان در این تحولات حضور داشته باشیم. هوش مصنوعی می‌تواند ابزار قدرتمندی در دستان ما باشد، اما همچنان نیازمند رهبری و هدایت انسانی است. در این مسیر، شاید روزی بتوانیم شاهد تولد نوع جدیدی از خلاقیت باشیم که ترکیبی از هوش انسانی و هوش مصنوعی است. تا آن زمان، بیایید از خلاقیت انسانی‌مان لذت ببریم و از ابزارهای هوش مصنوعی به عنوان دستیاری برای توسعه‌ی این خلاقیت استفاده کنیم.

*** استفاده از این محتوا بدون اجازه قانوناً و شرعاً ممنوع است.