چند روز گذشته اخباری مبنی بر تاسیس مرکزی با عنوان سازمان ملی هوش مصنوعی در سرتیتر اخبار قرار گرفت. سند پیش نویس آن پیشتر در دولت مرحوم رئیسی تصویب شده بود و کمی بعد از انتخابات ۱۴۰۳ به بهره‌­برداری رسید. اگرچه هنوز اخبار و اطلاعات زیادی از چیستی این مرکز در دست نیست اما بد نیست برخی از ابعاد این مرکز را بررسی نماییم. ناگفته نماند که اختصاص بودجه ۳۵۰۰ میلیارد تومانی می­‌تواند نشان­‌دهنده اهمیت این موضوع برای سیاست­‌گذاران باشد. گفته می­‌شود که این مبلغ در خدمت توسعه الگوریتم­‌ها، تهیه سخت‌­افزارهای مربوطه و جمع‌­آوری داده است.

به خاطر دارم که زمانی که با بنیاد ملی بازی‌­های رایانه‌­ای آشنا شدم گمان می­‌کردم که وجود یک سازمان در حیطه بازی‌­های رایان‌ه­ای چه قدر می­‌تواند به گیمرها و سازندگان مستقل کمک نماید. پس از یک بررسی مختصر از طریق گزارشات بنیاد و شبکه­‌های اجتماعی آن و مختصر جلسه‌­ای که با مدیر عامل وقت بنیاد داشتم تا حدی فهمیدم که این سازمان هم در پی انجام وظایف محوله است و کاری به واقعیت موجود ندارد. اگرچه برگزاری همایش­‌های مربوطه، ترجمه متون سیاست­‌گذاری فناوری، انجام پیمایش‌­های حیطه گیم، غنیمتی در بیابان است اما همچنان احساس می­‌کردم مانند بسیاری از حوزه­‌ها، سیاست­‌گذاری از واقعیت­‌ها بسیار فاصله دارد.

نه برنامه‌­ای برای برگزاری تورنومنت‌­ها وجود داشت، نه این سازمان حتی می­‌توانست مجوزی برای یک گیم‌­نت صادر کند و نه حتی یک تیم حداقل ۵ نفره برای تست بازی‌­ها برای صدور مجوز شرط سنی داشت. با همه توان همایش برگزار می‌­کرد و کاری نداشت که بازی­‌سازان دسته دسته در حال مهاجرت هستند. در شبکه اجتماعی اینستاگرام نیز به جز دو سه لایک خبری از جذب مخاطب نبود. به هر حال حالا که چندسالی و چند دولتی از آن زمان می­‌گذرد هنوز هم همان همایش‌­ها برگزار می‌­شود. همواره موضوعات در حیطه بازی­‌های جدی، بازی­‌های آموزشی، بازی‌­هایی در موضوع حمایت از مفهوم خانواده ارائه می­‌شود و جایزه صد میلیون تومان است! صد میلیون تومانی که در سالیان گذشته نیز برای ساخت حتی یک بازی با کیفیت کافی نبود.

با این مقدمه مایلم بگویم که متاسفانه بسیاری از سازمان­‌ها یا متولیان که برای ایجاد هدفی تشکیل می­‌شوند منجر به تباهی موضوع می‌­شوند و نمی­‌توانند موضوع خود را پیگیری کنند. باید بگوییم که فناوری هوش مصنوعی یک فناوری بسیار سطح بالا و پیچیده و پرهزینه است. هزینه اصلی در سه بخش سخت‌افزار، نیروی انسانی و کلان داده­‌ها تقسیم می­‌شود. اگرچه هنوز نمی‌­دانیم که سازمان ملی هوش مصنوعی که زیر نظر نهاد ریاست جمهوری قرار گرفته است و عنوان مستقل را یدک می‌کشد دقیقا برای چه هدفی تشکیل شده است. اگرچه می­‌پذیریم که احداث سازمان ملی هوش مصنوعی در ایران فی‌­نفسه به عنوان یکی از اقدامات مهم علمی و فناوری در سال‌های اخیر به‌شمار می‌آید. این اقدام ممکن است در راستای توسعه علمی کشور باشد و نهایتاً منجر به اثرات مثبت یا منفی اقتصادی و اجتماعی شود. همین امر که مانند بسیاری از فناوری‌­ها و موضوعات دیگر، نظام سیاست‌­گذاری توانست دست به اقدامی نه چندان دیرهنگام بزند خود موضوعی مثبت است و البته حاکی از درک سیاست‌­گذاران در زمینه فناوری است. اگرچه طبق آمارهای متعدد موضوع هوش مصنوعی در کشورهایی مثل آمریکا و چین حدود ۲۰ سال است با بودجه­‌های کلان آغاز شده و حضور امروزه ما در این زمینه چندان هم به موقع نیست اما به هر روی، ماهی را هر زمان از آب بگیریم می­‌تواند تازه باشد!

اهمیت و اهداف ایجاد مرکز ملی هوش مصنوعی

تأسیس مرکز ملی هوش مصنوعی در ایران با تأکید بر استراتژی‌های ملی و بر مبنای یک سند ملی تدوین شده است و طبق گفته‌­ها ۱۸ هزار سند پشتیبان دارد! مطابق با این سند، ایران قصد دارد طی ۱۰ سال آینده به یکی از ده کشور پیشرو در زمینه هوش مصنوعی تبدیل شود. این سازمان احتمالاً نقش کلیدی در جهت‌دهی و مدیریت پروژه‌های مرتبط با هوش مصنوعی و فناوری‌های نوین خواهد داشت. البته هنوز شرح وظایف دقیقی از این سازمان منتشر نشده است.

زمینه‌سازی برای تحقیق و توسعه

احتمالاً یکی از اهدف اصلی این مرکز، تقویت بسترهای علمی و پژوهشی کشور است. با توجه به علاقه ایران در تولید علمی و انتشار مقالات، در زمینه هوش مصنوعی نیز می‌­توان انتظار داشت که تولیداتی صورت گیرد. این سازمان می‌تواند به عنوان سکویی برای ارتقای تحقیقات و توسعه فناوری‌ها عمل کند. بنابراین می‌­بایست هم زمان با ایجاد چنین سازمانی، سازوکار تعامل بین دانشگاه‌ها، موسسات تحقیقاتی و بخش خصوصی نیز باید عرضه شود که تا کنون خبری از آن نیست.

ارتقای اقتصادی و بهره‌وری

هوش مصنوعی قابلیت بهبود عملکرد سیستم‌های مختلف اجتماعی نظیر سیستم بهداشتی، آموزشی و حمل‌ونقل را دارد. بهره‌برداری از هوش مصنوعی می‌تواند منجر به خدمات درمانی پیشرفته‌تر، آموزش‌های مجازی کارآمدتر و سیستم‌های حمل‌ونقل هوشمند شود که همگی به طور مستقیم بر کیفیت زندگی مردم تأثیرگذار خواهند بود. هوش مصنوعی به‌عنوان یکی از فناوری‌های تأثیرگذار در کاهش هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری شناخته می‌شود. با استفاده صحیح از فناوری‌های مبتنی بر هوش مصنوعی، می‌توان در بخش‌های مختلف اقتصادی از جمله صنعت، کشاورزی، حمل‌ونقل و بهداشت، بهره‌وری را افزایش داد.

حجم عظیمی از تغییراتی که این تکنولوژی با خود به ارمغان می­‌آورد باید از طریق یک متولی آگاه و توانمند مدیریت شود و تقسیم کار در آن به صورت بی­‌عیب و نقصی متجلی شود تا اطمینان حاصل کرد که این سازمان به هدف خودش رسیده است. اگرچه امیدواریم که حجم عظیمی از وظایف، منجر به ایجاد سازمان­‌ها و نهاد­های موازی، تو در تویی نهادی، توزیع رانت، تعارض منافع و از دست رفتن چابکی سازمانی و… نشود.

فریمورک‌های قانونی و اخلاقی

یکی از مهم‌­ترین اقداماتی که از سازمان ملی هوش مصنوعی انتظار می­‌رود در راستای آن تلاش کند مسئله قانونی و اخلاقی استفاده از هوش مصنوعی در ابعاد متعدد است. از آنجا که در سالیان اخیر هوش مصنوعی­‌های متعدد مانند چت‌­بات‌­ها عرضه شده که امروزه کاربران ایرانی بسیاری نیز دارند، کشور ایران به طور رسمی در هیچ بخشی از این فرآیند دخالت و نظارتی ندارد و نمی­‌تواند در دستاوردهای آن سهیم باشد، انتظار می‌­رود ایران بتواند به معاهدات بین‌­المللی در زمینه هوش مصنوعی بپیوندد تا از این غافله جا نماند. حضور در چارچوب رسمی بین‌­المللی این تکنولوژی می‌­تواند مزایایی از جمله استفاده راحت کاربران، پشتیبانی رسمی، تبادل دانش، استفاده از چارچوب حقوقی جهانی و… داشته باشد. در عین حال صرفاً مصرف‌­کننده بودن در این زمینه می­‌تواند منجر به از دست رفتن اطلاعات کاربران، نبود نظارت، استفاده‌­های غیراخلاقی، عقب­‌ماندگی تکنولوژیکی و… شود.

چالش‌ها و راه‌حل‌ها

احداث و بهره‌برداری از سازمان ملی هوش مصنوعی با چالش‌های متعددی همراه است. از جمله این چالش‌ها می‌توان به نیاز به نیروی انسانی متخصص، زیرساخت‌های فنی مناسب و سرمایه‌گذاری‌های کلان اشاره کرد. برای غلبه بر این چالش‌ها، همکاری‌های بین‌المللی، سرمایه‌گذاری‌های دولتی و خصوصی و تقویت آموزش‌های تخصصی ضروری است. یکی از بحث­‌های مهم در این حوزه مسئله داده­‌هایی است که نیاز است تا مدل­‌های ایرانی ساخته شوند. مسئله داده و اطلاعات در ایران یک مسئله پیچیده و امنیتی بوده و دسترسی به برخی از اطلاعات کسب‌­و­کارها و نظام‌­های اداری اگر نگوییم ناممکن، بسیار سخت است و نیاز به هماهنگی‌­های بین­‌دستگاهی فراوان دارد. امید است تا سازمان ملی هوش مصنوعی برخی از اختیارات قانونی را در سطح قانونی و عملی داشته باشد تا بتواند به حجم بالای داده‌­ی مورد نیاز برای توسعه بحث هوش مصنوعی دسترسی داشته باشد.

نتیجه‌گیری

ایجاد مرکز ملی هوش مصنوعی در ایران یک گام بزرگ در جهت توسعه علمی و فناوری کشور محسوب می‌شود. این مرکز با هدف‌گذاری‌های بلندمدت و استراتژیک می‌تواند نقش موثری در ارتقای کیفیت زندگی مردم، افزایش بهره‌وری اقتصادی و تقویت جایگاه علمی و بین‌المللی ایران ایفا کند. باتوجه به اهمیت هوش مصنوعی در دنیای امروز، سرمایه‌گذاری در این زمینه به نوعی سرمایه‌گذاری بر آینده کشور محسوب می‌شود. با تمام مسائل و چالش‌­های پیش روی این صنعت در ایران، می‌­توان ایجاد این سازمان را به فال نیک گرفت.